АРМИНФОЦЕНТР: Представляем интереснейший материал - исследование арменоведа и культуролога Арама Мкртчяна (Германия), который на основе многочисленные фактов, находок и научных открытий совершенно очевидным образом свидетельствуют сегодня, что истоки мировой цивилизации лежат в горах Армении и что именно отсюда цивилизация распространилась по всему миру.

ՊՈՐՏԱՍԱՐ կամ ԳՅՈԲԵԿԼԻ ԹԵՓԵ

Գյոբեկլի Թեփե հնավայրի հայտնագործությունները շրջադարձային են ողջ եվրոասիական ընդհանրության համար, հնէաբաններին մինչև այժմ չէր հաջողվել հայտնաբերել այդ աստիճանի պահպանված մշակութային արժեքներ, որոնց միջոցով կարողանային վերականգնել տրամաբանական և բնութագրական ընդհատված միասեռ մշակութային կապը մեր տարածաշրջանում: 2008 թ-ին իմ «Պատմական Հայաստանը որպես վեր էթնիկական մշակույթի կենտրոն» մենագրությունից մեկ հատված հրապարակվեց , Ալեքսանդր Վարպետյանի «Էություն» կայքում: Հրապարակված աշխատանքի մեջ անդրադարձել էի Գյոբեկլի Թեփե հնավայրի համալիրի խնդիրներին, նշելով որ 12 000 տարի առաջ ստեղծված Գյոբեկլի Թեփե համալիրի հայտնաբերումը մշակութային պայթյուն էր ժամանակակից քաղաքակրթության համար:

Այսօր ակադեմիական մարդաբնությունը և մշակութաբանությունը, որևէ հստակ բացատրություն չունի թե ինչպե՞ս է տեղի ունեցել 19-րդ դարի վերջերին, որպես ARMEN(OID) ճանաչված մարդաբանական տեսակի մշակութային թռիչքը, բայց ականհայտ է, որ այն տեղի է ունեցել, և Հայոց Աշխարհը կարող է հանդիսանալ ARMEN(OID) մարդաբանական տեսակի հիմնական օրրանը, դրա վառ ապացույցը Գյոբեկլի Թեթե կոչվող հնավայրի հայտնագործությունն է: «Պատմական Հայաստանը որպես վեր էթնիկական մշակույթի կենտրոն» հրապարակմանը, ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ ՆԿԱՏԱՌՈՒՄՆԵՐՈՎ անդրադարձավ Վարպետյանը, որի հետ ես հիմնականում համաձայնվեցի:

Նորից անհրաժեշտություն առաջացավ անդրադառնալ Գյոբեկլի Թեփե հնավայրին, հասկանալու համար, թե հնավայրի հետ կապված ինչպիսի՞ զարգացումներ կան մեր իրականության մեջ, և ինչպիսի՞ վերաբերմունք կա գիտական հայ մտքի կողմից, Գյոբեկլի Թեփե հնավայրի նկատմամբ:

Հիշեցնենք,Գյոբեկլի Թեփե հնավայրի ուսումնասիրությունները սկսվել են դեռևս անցյալ դարի 60 ականներին, կատարված հնէաբանական աշխատանքների մասնակի ամփո-փումը տեղի ունեցավ Գերմանիայի Կարլսռուհե քաղաքում 2007 թվականի հունվարի 20-ից մինչև 2007 –ի հունիսի 17-ը: 500-ից ավել նյութերը ներկայացնում էին Գյոբեկլե Թեփեի 12 000 տարվա մշակույթը, որը կազմակերպվել և ներկայացնում էին Prof. Dr. Klaus Schmidt-ի ղեկավարությամբ:

Գյոբեկլի Թեփե համալիրի մշակութային նյութերի ուսումնասիրության արդյունքների ամփոփումը, այդ թվում մեզ հայերիս համար, ևս մեկ անգամ շեղակիորեն հաստատեց Հին կտակարանի փաստը, Հայոց Աշխարհը իր մշակույթով ինչպես անցյալում, այնպես էլ ապագայում գերակա տեղ ունի քաղաքակրթական զարգացումների մեջ: Հասկանալու համար թե ինչ մշակութային շերտի հետ գործ ունի քաղաքակրթությունը Հայոց Աշխարհում, կատարենք փոքրիկ ճանապարհորդություն դեպի Միջագետքի գրավոր մշակույթի խորխորատները ևս մեկ անգամ հասկանալու համար. ի՞նչ գրավոր նյութեր ունենք պահպանված     քաղաքակրթության ծնունդի և զարգացումների հետ կապված և այդ զարգացումները ո՞ր տարաաշածրջանի և մարդաբանական ո՞ր տեսակի հետ են առնչվում և արդյոք այն կարո՞ղ է առնչվել մեր էթնոտեսակի հետ :

Համաձայն շումերական կոչվող անվանդապատումների, Միջագետքի գրավոր մշակույթի Բարձրագույն Աստծո (մեր ընկալումներով Արարիչ Աստծո) որդի Էնկի/ Հայան 58.600 տարի առաջ երկրի վրա իշխանությունը փոխանցում է      Ադապին,

 այսօրվա Շումեր ճանաչված երկրի Էրիդու քաղաքում: Էրիդու (ժամանակակից Աբու Շահրեյն,Իրաք) հնավայրի հնագույն շերտերը նախաշումերական շրջանի պատկանելիություն ունեն: Թե ի՞նչ մարդաբանական տիպի են պատկանում Էրիդուի հիմնադիրները՝ մնում է անորոշ:

Խնդրո հետ կապված, մտածելու բավականին հետաքրքիր նյութ է տալիս Ա.Վարպետ-յանը, « Էրդիուն նախապես կոչվել է Ha-a KI, այսինքն`Ha-a ցեղի KI-տեղ, աքքադ. թարգ-մանությամբ`Šu-ba-ri , ինչը կարծեք ակնարկում է այական ցեղեր և Սուբարի-Շուբրիա երկրամասը Հայկ. Լեռնաշխարհում »:

Համաձայն շումերական կոչվող անվանդապատումների, Էրիդու (Ha-a KI) քաղաքի տեր Ադապը հանդես է գալիս «Էրիդուի կամ (Ha-a KI) որդի» եւ «Էրիդուի կամ (Ha-a KI) իմաստուն» հոմանիշներով և հանդիսանում է Շումեր ճանաչված երկրի 7-րդ կառա վարիչը և Էրիդու (Ha-a KI) քաղաքի առաջին քուրմը, ով ներկայանում է նաև EN.MEN.DUR.AN.NA կոչումով:

Այսպիսով մենք կարող ենք նշել հետեւյալը, համաձայն շումերական կոչվող անվանդապատումների, 58.600 տարի առաջ Միջագետքում որպես կառավարիչ հաս-տատվեց Էնկի/Հայաի (Ha-a KI) զավակ Ադապը, ով հետագայում ավանդապատում ների մեջ համարվում էր «Էրիդուի (Ha-a KI) որդի» եւ «Էրիդուի (Ha-a KI) իմաստուն» : Ելնելով վերոշարադրված նյութի տրամաբանությունից փորձենք վերաիմաստավորել «Էրիդուի (Ha-a KI) որդի» դարձվածքը: Շումերական ավանդապատումներում Էնկի/Հայայի համար օգտագործված անուններից մեկը կարող է հանդիսանալ «Ha-a KI » ձևը, ուստի նաև այդ պատճառով Ադապը ավանդապատումներում ներկայանում է որպես «Էրիդուի (Ha-a KI) որդի», իսկ այսօրվա լեզվական ընկալումներում այն կարող ենք հասկանալ այս կերպ «(Ha-a KI) կամ Հա(յ)ա կամ Հա(յ)ա (կի) որդի Ադապ» :

Համձայն ծագումնաբանության մեջ ընդունված որոշ եզրակացությունների. մարդու «էվոլյուցիոն» զարգացումը դեռեւս վերջնական բացահայտված չէ,այս պատճառով մասնագետների կարծիքներով մարդու զարգացման ճանապարհը պայմանականորեն այսպիսին է՝

a) Homo sapiens, Նեանդերտալացի, Կրոմանոիդ.

b) Homo sapiens–sapiens ժամանակակից մարդ.

ըստ մարդաբանության մեջ ձեւակերպված տեսակետի՝ Նեանդերտալցին եւ Կրոմանո-իդը մեծ վերապահումներով կարող են համարվել ժամանակակից մարդու նախնիները: Ելնելով այն բանից, որ ժամանակակից մարդու նախնիները այս պահին անհայտ են ժամանակակից մարդուն, Նեանդերտալցի եւ Կրոմանոիդ մարդուց տարբերելու համար պայմանականորեն անվանեցին Homo sapiens–sapiens: Այսպիսով մարդաբանության մեջ այս պահին պայմանականորեն ամրագրված է երկու մոտեցում Homo sapiens և Homo sapiens–sapiens ձևակերպումներով:

-Homo sapiens–sapiens-ը որոշ ուսումնասիրողների համար ընդունվում է որպես հատուկ երեւույթ:

-մասնագետների մեկ այլ մասը կարծում է, որ Homo sapiens–sapiens-ը հանդիսնում է Homo sapiens-ի զարգացած տեսակը:

 Մարդու ծագումնաբանական ուսումնասիրությունների համար, որպես լրացուցիչ նյութեր, կարող են հանդիսանալ Միջագետքի հնագույն ավանդապատումները ,այդ ավանդապատումներից ամենակարևորը այս քննախուզուզության համար՝ «Էնկի և Նինմահ, մարդու արարումը» ավանդապատման մեջ Էնկի/Հայա Աստծո կողմից արարված մարդու պատմությունն է, որը ավելի ընկալելի է դարձնում մարդաբանության մեջ ընդունված Homo sapiens-sapiens-ի վարկածը: Մարդաբանության մեջ ըստ վարկածի Homo sapiens-sapiens-ը չունի նախնիներ, այդ իսկ պատճառով պայմանականորեն դուրս է մնում մարդու էվոլյուցիոն դաշտից:     Նման մոտեցումը համահունչ է շումերական կոչվող «Էնկի և Նինմահ, մարդու արարումը» ավանդապատման միջոցով մեզ հասած մարդու արարման պատմությանը:

-«Էնկի և Նինմահ մարդու արարումը» ավանդապատումը ասում է. Նինմահ-Նիհուրսագի կողմից մարդը արավեց վեց անգամ : Վեց անգամ արարված մարդը մի շարք թերություններ ուներ. անսեռ էր եւ անմահ, զրկված էր սերունդ ունենալու հնարավորությունից և այլն , այս պատմությունը եզրեր ունի Homo sapiens ձևակերպնամ հետ:

-Նույն ավանդապատման մեջ Նինմահ-Նիհուրսագի կողմից արարված առաջին մարդը կատարյալ դարձավ միայն Էնկի/Հայաի կողմից վերջին 7-րդ անգամ միջամտությունից հետո, բաժանվեց սեռերի, ձեռք բերեց սերունդ ունենալու հնարավորություն և ստացավ ՈՒմուլ(Լուլու)անունը: Մարդու զարգացումը Միջագետքյան «Ադապի պատմությունը» ավանդապատման մեջ ստանում է նոր լուծում, Էնկի/Հայան իր կողմից արարված ՈՒմուլ(Լուլուի) ճյուղին պատկանող մահկանացու կնոջից ունեցավ ընտրյալին՝ Ադապին, այս այս պատմությունը եզրեր ունի արդեն       Homo sapiens- sapiens ձևակերպման հետ:

Հիմք ընդունելով շումերական կոչվող ավանդապատումներում մարդու արարման պատմությունները, ARMEN(OID) մարդաբանական մեր տեսակի գոյությունը և քննարկ վող նյութի հետ մեր տեսակի առնչությունները հանգեցինք հետևյալին.

Ժամանակակից մարդ «Homo sapiens–sapiens»-ը եւ Էնկի/Հայա Աստծո կողմից ընտրված, ապա իշխանություն ստացած Ադապը և     ARMEN(OID) մարդաբանական տեսակը, որը     միայն 19-րդ դարի վերջերին ճանաչվեց որպես ARMEN(OID), իմ կարծիքով նույնական են:

Գյոբեկլի թեփեի հետազոտությունների մեջ շրջանցվում է նաև այն հանգամանքը, որ այս մշակութային զարգացման մեջ իր առանձնակի տեղը պետք է ունենա և Homo sapiens-sapiens-ը և ARMEN(OID) մարդաբանական տեսակը: Հետազոտությունների կոնտեքստում Homo sapiens-sapiens-ը փոխարինվում է հնագտության մեջ հայտնի անդեմ և ընդհանրական «NEOLIT-յան մարդ» ձևակերպմամբ: Շրջանցվում եմ նաև ARMEN(OID) ճանչված հայկական էթնոսի պատմական և մշակութային ներկայության Վերին Միջագետքում միևնույն ժամանակ հետազոտողները հավելում են, որ Գյոբեկլի Թեփեի մշակույթը իր շարունակությունն է ստացել Միջագետքում:

Այսօրվա Ակադեմիական, գիտական միտքը փայլուն վարպետությամբ շրջանցում է «Homo sapiens–sapiens»-ի, ARMEN(OID) մարդաբանական տեսակի հնարավոր փոխկա պակցվածության հանգամանքը Գյոբեկլի Թեփե կոչվող հնավայրի մշակույթի ստեղծման մեջ: Գյոբեկլի Թեփե հնավայրի հետազոտված հուշարձանների արդյունք ները մատնանշում են, որ այս մշակույթը ժամանակակից քաղաքակրթության մասն է կազմում: Այսօր Գյոբեկլի Թեփե հնավայրում հայտնաբերված մշակույթն, իր ամբողջականությամբ, գիտակցված ստացել է «Հին Քարե» դարի       բնորոշումը

 շրջանցելու համար կապը «Homo sapiens–sapiens»-ի , ARMEN(OID) հետ:

Մեզ համար կարևոր է անդրադառնալ նաև Գյոբեկլի Թեփե հնավայրում հայտնա բերված օբսիդիանից տաշված ծայրակալների խնդրին:Օբսիդիանը( հայ.Վանակատ ) հրաբխային ապակեքար է և բնականաբար առկա հրաբխային շրջաններում և Գյոբեկլի Թեփե հնավայրում նրանից պատրաստված ծայրակալների հայտնաբերումը չի կարող անակնկալ հանդիսանալ: Անակնկալը այն է, որ հայտնաբերված են արտադրական ծավալների օբսիդիանի թափոններ և ծայրակալներ :

Արտադրական ծավալների թափոնի և պատրաստի արտադրանքի գոյությունը հուշում է , մենք գործ ունենք իր ժամանակի խոշոր ռազմարդյունաբերական կենտրոնի հետ: Գյոբեկլի Թեփե հնավայրում հայտնաբերված օբսիդիանի ծայրակալները առաջ են քաշում մի նոր վարկած այն մասին, որ արտադրողները նաև լավ ռազմիկներ էին և տիրապետում էին ոչ միայն մշակմանը այլև կիրառմանը: Նման նոր զենքի տեսակի օգտագործումը Գյոբեկլի Թեփե կենտրոնի տերերին, ովքեր իմ կարծիքով պատկանում էին ARMEN(OID) տեսակին , մեծ հնարավորություն էր ընձեռում վնասազերծել հարձակվողին հեռավորության վրա և մնալ անվտանգ: Ես վստահ եմ, իր ժամանակի համար օբսիդիանե ծայրակալների արտադրական      մշակման      տիրապետելը սկզբունքային դեր է ունեցել տարածաշրջանում իրավունքի պահպանման, անհրա ժեշտության դեպքում     նաև վերաբախշման գործում, իսկ մյուս կողմից օբսիդիանե ծայրակալների քանակությունը ծառայել է որպես փոխանակման ու առևտրի միջոց, այստեղ է ձևավորվել օբսիդիանային ուղիները, որոնք հետագայում պետք է դառնային հիմք Մետաքսի ճանապարհի կայացման համար:

Ա. Վարպետյանը իր ուսումնասիրության մեջ օբսիդիանի երևույթը ներկայացնելու ժամանակ անդրադառնում է Բինգյոլ-Բյուրակն բարձրավանդակին, որի մասն է կազմում նաև Գյոբեկլի Թեփե հնավայրը: « Ըստ հնագիտական պեղածոների, արդեն երևակվում են հաղորդակցական երկու հիմնական շղթաներ, Բինգյոլ-Բյուրակն բարձրավանդակի հանքավայրերից մինչև արդի իրաքյան Քուրդիստանը (Զագրոսյան լեռնալանջերով և լեռնահովիտներով, նշված կանաչ կետագծերով ) և Կապադովկիայից մինչև Տավրոս, միջին Եփրատի ավազան և հյուս. Լևանտ ( «Լևանտի միջանցք», Մերձավոր Արևելքի մերձմիջերկրական ծովափնյա գոտին:»

Գյոբեկլի թեփեի հայտնագործությունը մեկ այլ նշանակություն ունի մեր մշակույթի համար, այդ խնդրին անդրադարձել է Վ.Վահրադյանը : Վ.Վահրադյանը Զօրաց Քարեր` հնավայրի ուսումնասիրությունների ժամանակ հետաքրքիր համեմատություն ներ է կատարել Գյոբեկլի թեփե հնավայրի նյութերի հետ, հատկապես ուշագրավ է Անգղի խորհրդանշանի նույնականացումը աստղային երկնքի Անգղի համաստեղ ության հետ:

Իր եզրակացությունը այսպես է ներկայացնում Վ. Վահրադյանը

Պորտասար (Արևմտյան Հայաստան): Առավել հայտնի է թուրքացված` ՙԳյոբեգլի թեփե՚ անվանումով: Պորտասարի տարածքում հայտնաբերվել է Սթոունհենջի նման հուշարձան: Պեղածոյի հեղինակը` գերմանացի հնագետ Շմիդտը, այն թվագրում է մ.թ.ա. X հազարամյակով:Քարերից մի քանիսի վրա պատկերված են տարբեր կենդանիներ: Քարերից մեկը առավել պատկերազարդ է: Շրջանակի մեջ առնվածը ակնհայտորեն անգղի պատկեր է: Հեշտ է նկատել, որ անգղի թևերի բացվածքը համաչափ (simmetric) չէ: Եթե նրա վրա տեղադրենք ՙԱնգղի քարահունջի՚ ուրվագիծը, ապա այն ճշգրտորեն կհամընկնի անգղի պատկերի հետ:Այդ քարի վրա պատկերված է

աստղային երկինքը` համաստեղությունների բաժանված: Դա ակնհայտ է դառնում, եթե իրար կողքի դնենք աստղային երկնքի քարտեզը և այդ քարի նկարը:

Այս մեջբերումից ակնհայտ է դառնում, որ առկա է անմիջական կապը Գյոբեկլի Թեփե հնավայրի և Զօրաց Քարի միջև և այս մշակույթի ստեղծողները հստակ պատկերացում ունեին երկնքի և երկրի գաղափարական փոխհարաբերությունների մասին , որի մեջ մարդու կյանքի համար շատ կարևոր տեղ ուներ Արևը և Անգղը:

Իմ կարծիքով Արևը և Անգղը խորհրդանշանները հայտնաբերված Գյոբեկլի Թեփե հնավայրում, ներկայացնում են մշակույթը ստեղծող ARMEN(OID) մարդաբանական տեսակի ամբողջական գաղափարական համակարգը, որը կարող ենք հասկանալ այսպես.

-Անգղը (մահը) կրում է իր թևի վրա Արևին (կյանքին) -Անգղը (մահը) խաղում է Արև (կյանքի) հետ :

ARMEN(OID) մարդաբանական տեսակի կողմից Արևի (կյանք) և Անգղ (մահ) գաղա փարների միասնությունը և հակադրությունը ամրագրված Գյոբեկլի Թեփե հնավայրում 12 000 տարի առաջ, առ այսօր Արևը և Անգղը խորհրդանշանները հանդիսանում է մեր էթնոտեսակի մտածողության անբաժան մասը: Հայոց Աշխարհում հայտնաբերված 12 000 տարեկան Գյոբեկլի Թեփե հնվայրը արդեն մեծ հնարավորություն է տալիս փաստացի ընդունել ժամանակակից որոշ գիտական եզրակացությունը այն մասին, որ համշխարհային ջրհեղեղը տեղի է ունեցել ավելի վաղ շրջանում կամ մոտավորապես 19 հազար տարի առաջ իսկ ARMEN(OID) մարդաբանական տեսակը ինքնածին (ավտոխոն) է Հայոց Աշխարհում:

Որպես վերջաբան

Այսօրվա Ակադեմիական միտքը փայլուն վարպետությամբ շրջանցում է այն հանգա-մանքը, որ Պորտասարը (կամ Գյոբեկլի Թեթե կոչված) հնավայրը հայտնաբերվել է հայոց էթնոսի պատմամշակութային արեալում, Գյոբեկլի Թեփե մշակույթը մեզ հայերիս համար պարզ և հասկանալի է: Վերջին շրջանի բացահայտումները այդ թվում հնագիտության, մարդաբանոււթյան ,լեզվաբանության մեջ հնարավորություն են տալիս մեզ հայերիս     ներկայանալ որպես ARMEN(OID) մարդաբանական տեսակին պատկանող բնիկ, էթնոս և Գյոբեկլի Թեփե հնավայրում հայտնաբերված մշակույթի ուղիղ կրող մեր տարածաշրջանում: Հայտնաբերված մշակույթը վերականգնեց այն օղակը, որը հստակորեն բացակայում էր քաղաքակրթական զարգացումների մեջ, բայց նրա գոյությունը երբեք կասկածի տակ չէր առնվում:

Հիմք ընդունելով 12 000 տարի առաջ Հայոց Աշխարհում կերտված մշակույթի փաստը վստահաբար կարող ենք ամրագրել . ժամանակակից քաղաքակրթության հիմքերը դրվել է Հայոց Աշխարհում, որի վկաներից է Պորտասարը (կամ Գյոբեկլի Թեթե կոչված) հնավայրը և մեր ARMEN(OID) տեսակը:

Ա .Մկրտչյան

25.06.2013