Մեր պատմագրության մեջ  Վանի պատմության մասին բավականին  տեղեկություններ կան պահպանված, սակայն, այն ինչ- որ առնչվում է հայ պարսկական փոխհարաբերություններին  եւ  որոնք  առնչվում են ուղղակիորեն,  Վանի բերդի խնդիրների  հետ, մեր մշակույթի մէջ որեւէ կերպ լուսաբանված  չեն:

Անդրադառնանք    պատմագիտական որոշ տեղեկությունների, որոնց վրա  կառուցված է  տարածաշրջանի երբեմնի հզորների, այդ թվում Հայաստանի եւ Պարսի պատմական  փոխհարաբերությունները:                                                                                                                                       Ք.ա. 570-ական թթ. հայոց գահին նստեց Հայկազյան Երվանդ  առաջինը, որին չգիտես թե ինչու մեր պատմության մեջ  ընդունված է անվանել  Սակավակյաց,  այլ ոչ թե  Հայկազյան: Հայկազյան Երվանդ  առաջինը՝  նույն ինքը Սակավակյացը Երվանդ  առաջինն է, նրա զորաբանակը  կազմված է եղել 40 հազար հետևակից  և 8 հազար հեծելազորից :

Ըստ ավանդական պատմության Երվանդ  առաջին  Հայկազյանը ընդունել է  Մարաստանի գերակայությունը, այս մոտեցումը սխալ է:

 Առանց  խորանալու երեւույթների մեջ եւ հիմնվելով ավանդական պատմագրության վրա, Երվանդ  առաջինը Հայկազյանի  կողմից  իր դուստր Տիգրանուհու ծախսերի համար տրամադրած   տարեկան 50 արծաթ տաղանդը համարել են  հարկ, տրված   Երվանդ  առաջինի կողմից  իր փեսային, Մարաստանի  թագավոր  Աժդահակին:

Պատմագիրների այս մոտեցումը եւ հայոց արքայի տարեկան 50 արծաթ տաղանդ հարկատու լինելը ինձ մոտ միայն ժպիտ է առաջացնում,  քանի որ,  ըստ կարգի,  հայոց արքա  Երվանդ առաջինի  Հայկազյանի կենցաղային սպասքը մի քանի հարյուր կգ քաշ կարող էր   ունենալ,  ուստի խոսել նման քանակությամբ  վճարվող հարկի մասին մեղմ ասած  անգրագիտություն  է:

Բառացիորեն այդ պատմությունը ունի այսպիսի միջուկ, Երվանդ առաջին Հայկազյանը ընդունել է Մարաստանի հավասարությունը, ուստի եւ  Մարաստանի  Աժդահակ  թագավորին կնության է տվել իր դուստր  Տիգրանուհուն  և վճարել է իր դստեր ծախսերը, հատկացնելով   տարեկան 50 արծաթ տաղանդ :

Մեր պատմագրության մեջ, Վանի պատմության մասին բավականին  տեղեկություններ կան պահպանված, սակայն, այն ինչ- որ առնչվում է  հայ- պարսկական փոխհարաբերություններին  եւ  որոնք  առնչվում են ուղղակիորեն  Վանի բերդի խնդիրների  հետ ,մեր մշակույթի մէջ որեւէ կերպ լուսաբանված  չեն:

Տիգրան  առաջին Երվանդյանի եւ Կյուրոսի փոխհարաբերությունների մեկնաբանումը մշակութային լուրջ խնդիր է,  այն դուրս է մնացել հայագիտության ընդհանուր  ուսումնասիրության   ոլորտից:

Կյուրոս   երկրորդը 550   թվականին Ք.Ա.  գահնկեց արեց   Մարաց թագավորին, ով խնամին էր  Երվանդ առաջին  Հայկազյանի,  եւ նստեց   Մարաստանի գահին :

Երվանդ  առաջին  Հայկազյանը հասկանալով իրավիճակի ողջ նրբությունը եւ ելնելով  իրական վիճակից,  հայոց գահը  փոխանցում է որդուն՝ Տիգրանին,  ով  որսենկերն  էր  Մարաց գահը վերցրած Կյուրոսի եւ աներորդին էր Մարաց թագաժառանգ Աժդահակի: Սկսված 560-530-ական թթ. հայոց գահակալն էր Երվանդ առաջինի  որդին` Տիգրան  առաջինը,   որին արդեն կարելի է անվանել Երվանդյան, չմոռանալով նշել նրա Հայկազյան ծագումը:

 Տիգրան   առաջինի մասին գովեստով է խոսում հույն պատմագիր Քսենոփոնը, իսկ Մովսես Խորենացին նրան անվանում է մեծ բարենորոգիչ և երկրորդ մեծազոր արքա` Արամից կամ Արամուից հետո:

Այսպիսով,   այդ ժամանակաշրջանում, Աժդահակի մահից հետո , ով սպանվեց Տիգրան  առաջինի կողմից ,Մարաց եւ Պարսի տիրակալ Կյուրոս երկրորդն էր, իսկ  Հայոց  գահի տերն էր  Տիգրան առաջին  Երվանդյանը :

Մ.թ.ա. 546թ. Կյուրոսի որսընկեր՝  հայոց արքա Տիգրան  առաջին Երվանդյանը հնարավորություն է տալիս  Կյուրոսին  անարգնել  անցնել  իր երկրի  տարածքով եւ  պարտության մատնել Լիդիայի արքա Կրեսոսին եւ նվաճել Լիդիան : 

Ի հակառակ ներկայացված տեղեկության,  քաղաքականացված պատմագրությանը հենվելով նաեւ Լիդիայի նվաճման փաստի վրա տարածաշրջանում  Պարսը համարվել եւ համարվում է եզակի եւ համաձայն  այս մոտեցման Կյուրոսը պետք է նվաճեր  նախ Ուրարտուն ապա միայն Լիդիան:

 Ուրարտուի ենթադրյալ նվաճման փաստը   ամրապնդվում է բաբելոնյան այս տեքստով. «Նիսսան  ամսին Կուրաշը` Պարսու երկրի տիրակալը , իր զորքը հավաքեց և անցավ Տիգրիսը Արբաիլից ցած: Այար (երկրորդ) ամսին նա [արշավեց] դեպի Ո[ւրաշտու (երկիր)…], պարտության մատնեց նրա արքային, վերցրեց նրա ունեցվածքը, հաստատեց իր կայազորն այնտեղ […]: Այնուհետ արքան և իր կայազորը մնացին այնտեղ»31:

Այս արձանագրությամբ պատմագրության մեջ մինչ այժմ , հիմնավորվում է  Կյուրոսի կողմից   Հայոց աշխարհի նվաճման փաստը, որը բացարձակապես սխալ է:

Պարզաբանենք  Ք. ա. 550 թ Տուշպա-Վանը տարածաշրջանի հզորագույն կենտրոններից  մեկն  էր, հավասար Նինվեին, Բաբելոնին եւ եթե Վանը լիներ նվաճված Կյուրոսի կոցմից,  ապա  արձանագրության մեջ որեւէ պարագայում Տուշպա կամ Վան պատվավոր անունը չէր փոխարինվի «Այնտեղ» տեղի պարագայով եւ սխալ են բոլոր այն  հայ ուսում նասիրողները, որոնք չխորանալով հարցի բուն էության մեջ վերարտադրում են արդեն հայերեն լեզվով այլ  ուսումնասիրողների սխալ մեկնաբանությունները ,ովքեր  «այնտեղ»  ասելով ենթարում են  Վանը:

Տարածաշրջանի նոր տիրակալներ Կյուրոսը եւ Տիգրանը   հիմնադրում են հայ արիքի համադաշ նությունը, միացյալ համադաշնության սատրապ այսինքն կառավարիչ է  հայտարարվում  Կյուրոս երկրդի  որդի Թանաոք-սարեսը:

Հայ արիքի համադաշնության ծախսերը ապահովում են երկու  կողմերը,   իսկ պատերազմների ժամանակ կողմերը ըստ կարգի  իրականացրել  են  զորահավաք իրենց պարտավորությունների սահմաններում : Մնացած բոլոր հարցերում Տիգրանը  եւ Կյուրոսը  պահպանել են իրենց ինքնավարությունը:

Ք.ա. 522-521 թթ., Հայ արիքի համադաշնության հիմնադիրների մահից հետո, նոր գահակալները, այդ թվում նաեւ հայոց նոր գահակալ՝ Վահագնը մերժել են ճանաչել   Դարեհ   առաջինին որպես համադաշնության առաջնորդի,  քանի որ, Դարեհ   առաջինը դավադրաբար սպանել էր Կյուրոս երկրորդի կրտսեր որդուն` օրինական ժառանգ Բարդիային և զավթել գահը:

Դարեհ   առաջինի զորքերի դեմ հայկական զորքերը տվել են հինգ ճակատամարտ, որոնց մասին Դարեհ   առաջինը պատմում է Բագաստանայի (Բեհիսթուն) ժայռին քանդակած՝ իր եռալեզու (հին պարսկերեն, էլամերեն և աքադերեն) տարեգրությունում:

Արամ Մկրտչյան,

մշակութաբան, ազգագրագետ

02. 10 . 2012